Ποιοι δημιουργούν Κοινά σήμερα στην Ελλάδα;

Παρατηρητήριο των Κοινών ΕΝΑ, 13 Μαρτίου 2023

Mar 14, 2023

Στο πλαίσιο του κύκλου συνεντεύξεων του ΕΝΑ με επιστήμονες, ερευνητές και ειδικούς σε διάφορες θεματικές ενδιαφερόντων του Ινστιτούτου, το Παρατηρητήριο των Κοινών παρουσιάζει το project «ποιοι δημιουργούν κοινά σήμερα στην Ελλάδα;», με το οποίο δημιουργεί χώρο και δίνει βήμα επικοινωνίας σε ομάδες, ενεργές στο πεδίο, που δημιουργούν και συντηρούν κοινούς πόρους. Την ιδέα και την επιμέλεια του project είχε η συντονίστρια του Παρατηρητηρίου Δρ. Δώρα Κοτσακά.

Έπειτα από μία αναλυτική καταγραφή του πολυποίκιλου σύμπαντος που συνιστούν οι κοινότητες των κοινών στην Ελλάδα, προχωρήσαμε στην -αναγκαστικά περιοριστική- επιλογή τεσσάρων ομάδων από τις οποίες ζητήσαμε τη συμμετοχή τους. Η επιλογή έγινε τόσο στη βάση του τρόπου με τον οποίο οργανώνεται η κάθε ομάδα όσο και του πόρου με τον οποίο εμπλέκεται, με στόχο την, κατά το δυνατό, αποτύπωση της πολυμορφίας.

Οι κοινότητες των κοινών λειτουργούν ουσιαστικά σε «ρωγμές» που δημιουργούνται στις σφαίρες που συγκροτούν το κράτος και η αγορά. Προσπαθήσαμε να αποτυπώσουμε τους όρους δημιουργίας και λειτουργίας των ομάδων, τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τους, ένα σύντομο ιστορικό και την ιδιαίτερη σχέση τους με τον πόρο με τον οποίο εμπλέκονται. Εστιάσαμε στις ενεργειακές κοινότητες (Electra Energy), στην εκπαίδευση και τη διαχείριση ενός κοινωνικού χώρου ως κοινού (Μεσοποταμία), στον χώρο και τον συμμετοχικό σχεδιασμό (Commonspace), στην αγροτική παραγωγή και τον ανοιχτό σχεδιασμό εργαλείων (Tzoumakers).

Οι ερωτήσεις ήταν κοινές για όλες τις ομάδες και πέραν των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών τους επιδιώξαμε να αποτυπώσουμε τις νομικές, θεσμικές και διοικητικές ρυθμίσεις που τους έδωσαν τη δυνατότητα να συγκροτηθούν και να λειτουργήσουν. Στη συνέχεια αντιστρέψαμε την εικόνα και αναρωτηθήκαμε ποιες είναι αυτές που έχουν ανασταλτικά αποτελέσματα, δεν τους επιτρέπουν να κλιμακώσουν τη δράση τους ή δεν δίνουν τη δυνατότητα να δημιουργηθούν παρόμοιες πρωτοβουλίες. Συγκεκριμένες προτάσεις σχετικά με αλλαγές στο θεσμικό πλαίσιο που θα έκαναν τη μεγάλη διαφορά για την προστασία των κοινών και τη δική τους δράση ζητήθηκαν στο κλείσιμο της συνέντευξης.

Τα συμπεράσματα που προκύπτουν είναι πολλά και μία συζήτηση γύρω από αυτά θα μπορούσε να οδηγήσει σε χρήσιμα συμπεράσματα. Εδώ θα επιχειρήσουμε μία πρώτη καταγραφή των πιο βασικών όπως:

α. Η πολυμορφία του τρόπου συγκρότησης των ομάδων, από ΚΟΙΝΣΕΠ έως απολύτως άτυπες ομάδες. Συνιστά πλούτο, αλλά ταυτόχρονα περιπλέκει τη δημιουργία κοινής ταυτότητας και από κοινού διεκδικήσεων. Ενδεικτικά, η Electra Energy έχει τη νομική μορφή ΚΟΙΝΣΕΠ και υποστηρίζει ενεργειακές κοινότητες σε ένα απολύτως ρυθμισμένο περιβάλλον που έχει να κάνει με την αγορά ενέργειας, ενώ η Μεσοποταμία με εύρος συμμετοχής περισσότερων των 700 μελών στην Τράπεζα Χρόνου και κυριολεκτικά χιλιάδων ανθρώπων στο Αλληλέγγυο Σχολείο, λειτουργεί απολύτως άτυπα.

β. Η δημιουργία και η λειτουργία των ομάδων στηρίζονται κατά βάση σε ένα «χακάρισμα», όπως συχνά αναφέρεται ο όρος στις κοινότητες των κοινών, του υπάρχοντος θεσμικού πλαισίου. Στην πραγματικότητα, με νομικούς όρους, δεν προβλέπονται ως οντότητες. Είτε πρόκειται για τη σύναψη συμβολαίων έργου με την Τοπική Αυτοδιοίκηση είτε για την παραχώρηση φυσικών χώρων ή υποδομών από δημόσιους φορείς, απουσιάζουν οι όροι και οι κατηγορίες προκειμένου αυτές οι ομάδες να μπορέσουν να κλιμακώσουν τη δράση τους. Διασταλτικές ερμηνείες, άτυπα συμφωνητικά, οριζόντιες χρηματοδοτήσεις, καλή θέληση και λειτουργία στη βάση καλλιεργημένης εμπιστοσύνης συνιστούν ένα σύμπαν που παραμένει μη ορατό, με όρους τυπικούς, αντίθετα με τους άλλους δρώντες στο πεδίο, κερδοσκοπικούς ή μη.

γ. Το αξιακό και πολιτικό περιεχόμενο των ομάδων συνιστά κυρίαρχο χαρακτηριστικό τους και επηρεάζει τη σχέση τους με τον πόρο, με την κοινότητα στα πλαίσια της οποίας αλληλεπιδρούν, αλλά και το πρωτόκολλο που διέπει τις μεταξύ τους σχέσεις.

Είναι βέβαιο ότι η ευκαιρία να μπορέσουν αυτές οι ομάδες να γίνουν ορατές από τον νομικό μας σύστημα και να λειτουργήσουν απρόσκοπτα, θα αποδώσει με όρους κοινωνικής ωφελιμότητας και ενίσχυσης της δημοκρατίας. Οι καινοτομίες που εισάγουν στον τρόπο οργάνωσης και στον σχεδιασμό της παραγωγικής διαδικασίας, στη δημιουργία υπεραξίας και στον τρόπο που την αποτιμούν εισάγοντας μεταβλητές που η παραδοσιακή λογιστική και οικονομικά αγνοούν, η δημιουργία μίας νέας εργαλειοθήκης που προκύπτει αναγκαστικά από τη δράση τους στην προσπάθεια να λειτουργήσουν σε ένα πλαίσιο το οποίο δεν τους προβλέπει και περιλαμβάνει από ανοιχτές άδειες, έως άτυπες Συμπράξεις Δημοσίου Κοινών, καθώς και μία διαφορετική αντίληψη για την ιδιοκτησία, είναι μόνο λίγα από τα όσα φέρουν οι κοινότητες των κοινών στην παραγωγική διαδικασία και την κοινωνική οργάνωση.

Μία προσεκτική ματιά σε αυτές τις κοινότητες προκειμένου να ενισχυθεί η δράση τους είναι ένα βήμα που δεν έχει γίνει. Εμπειρίες άλλων χωρών (πχ Ιταλία) που ενέταξαν τις κοινότητες των κοινών στο θεσμικό πλαίσιο και σε διαφορετικά επίπεδα διοίκησης, δείχνουν τον δρόμο και συνιστούν μία νομική βάση. Η εμπειρία από διαφορετικές χώρες επίσης καταδεικνύει τη σημασία της Τοπικής Αυτοδιοίκησης και των Πανεπιστημίων ως υποστηρικτικών θεσμών σε αυτές τις προσπάθειες.

Α. Commospace

Συνεργατική Ομάδα Σχεδιασμού

εκ μέρους της ομάδας Γιώργος Βελεγράκης

https://www.commonspace.gr/